Is Zen zijn-met-wat-er-is of is er meer?

Ik voel me zen

‘Ik voel me eindelijk helemaal zen’, zegt mijn buurman terwijl hij zijn benen strekt en aan zijn kamilletheetje ruikt. De zon schijnt de hele dag al uitbundig en menigeen heeft die lichtstralen gemist. Ik denk aan deze blog, het onderwerp waar ik iets zinnigs over ga zeggen, en vraag me af of mensen weten wat het eigenlijk is, zen.

Als je zen bent, dan ben je relaxt en rustig. Toch? In de wandelgangen wordt de term op deze manier gebruikt.

Je kan er misschien relaxt en rustig van worden, van zen, maar het is niet een en hetzelfde. Wat is dan dit mysterieuze woord zen? En is het iets waar je zelf iets mee kan of is het iets onbegrijpelijks en onbereikbaars?

Wat is zen?

Je kan zen zien als een spirituele beoefening, waarbij je je bewust bent van elk moment.

Een drogere en theoretischere uitleg is dat zen een vorm van boeddhisme is. In deze vorm van het boeddhisme wordt de nadruk gelegd op meditatie, specifiek concentratie-meditatie (meer lezen over verschillende meditatievormen? Lees dan deze blog).

Wat is een zen-moment?

Een zen-moment is een moment waarbij je je volledig bewust bent van wat er is. Van wat je ervaart. Je bent in het hier-en-nu en ervaart wat er te ervaren valt. Dat kan zijn dat je je eten heel bewust kauwt en proeft. Of met aandacht met je kind speelt en je daar ook van bewust bent.

Wat is zen-meditatie of Zazen?

De meest bekende vorm is ZaZen, een zitmeditatie. Je zit zonder intentie of doel. Je zit gewoon. Je zit om te zitten. Het is een nuchtere en praktische manier van mediteren waarbij je in gedachten tot tien telt.

Een cursus zen meditatie gaat veel dieper in op de lichaamshouding, verschillende onderwerpen die bij zen horen en de essentie van de zen meditatie.

Zen alleen te vatten door te ervaren

Zen kan eigenlijk niet worden uitgelegd via een blog. Wat dat betreft is het inderdaad ongrijpbaar. Ongrijpbaar voor je mind, je hersenen. Je moet het ervaren.

Zolang je het niet ervaren hebt, kan je een mentale constructie hebben van wat zen is, maar het is niet zen zelf. Zoals je ook niet de smaak van chocola kan beschrijven, je kan een poging doen, maar je moet het toch echt proeven voordat je het snapt.

Wat is de kern van zen?

Uiteindelijk is het dus een praktische ervaring.

Doe datgene wat je aan het doen bent, terwijl je datgene aan het doen bent.

Klinkt logisch, is het niet. Ga maar na, hoe vaak ben je met je hoofd bij iets uit het verleden of de nabije toekomst in plaat van bij hetgeen dat je doet? Of je doet iets omdat het nu eenmaal zo hoort.

Er zit een bepaalde gewoonheid in zen, en die alledaagsheid, vanuit daar kan je zen ervaren, kan je spiritueel ‘ontwaken’.

Zenverhaal

Binnen het zenboeddhisme zijn er vele verhalen. Omdat een verhaal vaak beter de kern van zen kan weergeven dan een mentale uitleg. Ook beklijft het beter bij de toehoorder. Veel zenverhalen zijn een beetje vreemd. Je kan er lang op contempleren wat er precies bedoeld wordt. En dat is nou precies de bedoeling.

Het is herfst en de hoofdmonnik van een kleine tempel in het noorden van Japan is druk bezig de bladeren in de tuin bijeen te vegen. Fanatiek heeft hij alle bladeren onder de grote boom geveegd en terwijl hij ze opruimt in zakken, ziet hij hoe over een muurtje een zenmeester van een andere tempel uit de omgeving toe kijkt. De hoofdmonnik zwaait en roept: ‘Goed hè...’ terwijl hij naar de prachtig opgeruimde tuin wijst. ‘Hm...’ antwoordt de zenmeester, ‘Bijna goed. Moment... ik kom even de tuin binnen.’ De zenmeester loopt de tuin in richting de boom en schudt er even flink aan. De tuin ligt opnieuw bezaaid met bladeren. ‘Nu is het goed,’ zegt de zenmeester.

Kauw daar maar even op.

Hoe oefen je zen?

In het zenboeddhisme zijn klusjes als schoonmaken, bladeren vegen, bezemen, gangen dweilen en onkruid wieden dagelijkse kost. Allemaal in het kader van training en oefening. Het zijn vaak ook oefeningen waarbij het eindresultaat, een schone gang, maar kort aanwezig is. De volgende dag begint alles weer opnieuw.

Het is een oefening in doorgaan. In plaats van telkens verder te komen, verder te willen zijn of een stapje hoger is het elke keer opnieuw beginnen. De oefening vraagt aandacht voor het proces. Kun je erbij blijven, het goed doen zonder gehecht te zijn aan een eindresultaat?

En handig, je huis schoon, terwijl jij aan je spirituele oefeningen werkt. Of ben ik nu teveel met het eindresultaat bezig? Hm.

Zen en de kunst van het motoronderhoud

‘De Boeddha, God of gewoon kwaliteit... schuilt met evenveel gemak in het circuit van een digitale computer of in de tandraderen in de versnellingsbak van een motor als op de top van een berg of in de blaadjes van een bloem. Als je er anders over denkt is dat een belediging van de Boeddha - wat neerkomt op het beledigen van jezelf.’

Dit is een fragment uit misschien wel één van de beroemdste boeken uit de jaren ‘70 van de vorige eeuw: ‘Zen en de kunst van het motoronderhoud’, een boek gewijd aan een zoektocht naar kwaliteit van Robert M. Pirsig. Je hebt er vast weleens van gehoord.

Het is een fragment om even bij stil te staan. Vaak zijn we geneigd om op een starre manier naar de wereld te kijken, vanuit vooropgezette plaatjes. Dit is mooi, dat is mooi, en dat juist niet. Dit is interessant, dat niet. Daarin worden we gevoed door de cultuur waarin we leven.

Denk aan de reclame op televisie met mooie plaatjes, veel groen, mooie mensen, mooie spullen. Daar zitten allemaal waardeoordelen in over hoe iets moet zijn, hoe iets eruit moet zien of wat wel en niet belangrijk is.

Het is een dualistische en oordelende manier van kijken. Dit is goed, dat niet. Een manier van kijken die zen probeert te vermijden. Oordeel niet zo snel en houd je blik wat langer open. Kun je in plaats van de schoonheid van een natuurgebied ook de schoonheid zien van bijvoorbeeld een computer. Kun je je verwonderen over de complexiteit, of over de functionaliteit?

Koans; meditatieve zenraadsels

‘Wat is het geluid van één klappende hand?’
‘Ik doe de lamp uit, waar is het licht gebleven?’
‘Laat het gezicht zien dat je had voordat je ouders waren geboren.’

Dit zijn koans.

Het zenboeddhisme is misschien wel het meest bekend vanwege koans. Ze lijken allen even vreemd. Het zijn onlogische vragen waar geen antwoord op mogelijk lijkt en toch wordt er een antwoord verwacht.

Koans worden gebruikt als oefening, je moet ze zien op te lossen in de zoektocht naar verlichting. Het is niet ongewoon om heel lang met één koan bezig te zijn. Zenleerlingen kunnen soms radeloos worden van koans. De leerling komt binnen bij de leraar, geeft het antwoord waar hij lang over nagedacht heeft, de leraar schudt zijn hoofd, slaat op de gong en de leerling mag weer gaan.

Koans bieden verschillende leerkansen. Eén daarvan is het omgaan met niet-weten. Niet-weten wordt hoog gewaardeerd binnen zen, het je oefent je blik open te houden. Het oefent je ook in eigenheid. Durf je met originele antwoorden te komen? En durf je uit de logica te stappen? Koans vragen ook om out of the box denken.

Zentraining of zencursus

Mocht je na dit verhaal enthousiast geworden zijn om je verder te verdiepen in zen, dan is het aan te raden om een cursus te volgen. Zentrum in Utrecht verzorgt al meer dan 30 jaar zentrainingen. Zoals zij zelf op hun website aangeven; de enige manier om erachter te komen wat zen voor jou kan betekenen is het zelf doen en ervaren. 

Of je zet op een saaie zondagmiddag je tanden in de volgende koan:

• Als je Boeddha ontmoet, dood hem dan –

 Succes!